Биыл Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің құрылғанына – 60 жыл. Білімнің қара шаңырағында еселі еңбек етіп, кәсіби мамандар даярлау ісіне өз үлестерін қосып, ғылымның дамуына бар күш-жігерлерін жұмсаған тұлғалар аз емес. Солардың бірі – ғалым-ұстаз, техника ғылымдарының докторы, «Электротехника және автоматика» жоғары мектебінің профессоры Ермек Айталиев
Ермек Сәтпайұлы – жүзден аса ғылыми еңбектің, техникалық шешімдер мен өнертабыстар үшін берілетін Қазақстан Республикасы және Кеңестер Одағы авторлық куәліктері мен патенттерінің авторы.
Ғылыммен айналыса жүріп, шәкірт тәрбиелеп, үлкен ғылыми мектептің көшбасшысы болған Ермек Сәтпайұлының жетекшілігіммен алты инженер-механик техника ғылымдарының кандидаттығына диссертация қорғаған.
– Бір кездері диссертациялық кеңестің төрағасы, кандидаттық және докторлық диссертациялардың ресми оппоненті болдым. Қай заманда да қабілетті, ынталы жас буынның қатары сиреген емес. Біз соларды дұрыстап тәрбиелеуге ден қойдық. Себебі ғылымға сүбелі үлес қосу да тәрбиеге тікелей байланысты, – дейді ғалым. Ермек Сәтпайұлының есімі Қазақстанға ғана емес, сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Балтық жағалауы елдерінің мал шаруашылығын механикаландыру, соның ішінде алғашқылар болып бие суу, оның сүтін өңдеу процестерін жетілдіру техникаларын жасақтап, өндіріске енгізген ғалым ретінде де танымал.
Кейіпкеріміз үшін бүгінгі Жәңгір хан университетінің орны бөлек. Себебі, ол білім ордасының іргетасы қаланғаннан бастап, осы қара шаңыраққа қызмет етіп келеді. Яғни, 1968-1969 жылдары қазіргі Жәңгір хан университетінің алғашқы төрт ғимаратының (қазіргі Политехникалық институттың екі корпусы, Агротехнология, Ветеринарлық медицина және мал шаруашылығы институттары) шұңқырын қазып, қабырғасын тұрғызып, оқу ордасындағы еңбек жолын құрылысшы болып бастаған екен. Демек, аталған ғимараттардың бірінші қабатының құрылысында Ермек Сәтпайұлының да қолтаңбасы бар деген сөз.
Бұдан әрі ғылымдағы сара жолы туралы әңгімелеген Ермек аға: – Жұмыс жасай жүріп, сенбі-жексенбі күндері дайындық курсына қатысып, оқуға түсуге дайындалатынбыз. Ал 1982-1984 жылдар аралығында Ленинградта аспирантурада оқып келіп, ассистент, аға оқытушы, доцент қызметтерін атқардым. Сол кездерде өңіріміздегі және Ақтөбедегі бірнеше елді мекендерде бие сауу жұмысын бастаған едік. Әрине, бұл оңай жұмыс болмады. Қымыз ашытатын арнаулы қондырғылар мен бие сауатын аппараттарды іске қосудың өзі тың ізденіс пен көп уақытты қажет етеді. Зоотехник-селекционерлер сүтті жылқыны сұрыптайды, мал дәрігерлерді малдың ауруы бар-жоғын тексереді. Жалпы ол уақытта адамдар биені аппаратпен сауу ісіне таң қалатын. 200 литрлік бөшкелерде тұратын қымызды ешкім ішпейтін еді. Ал қазіргі уақытта қымыздың пайдасын, емдік қасиетін жалпақ жұрт біледі. Біз де бір кездері ерінбестен ғылымға осындай үлес қосып, өз ісімізді тиянақты жүргізіп, миссияны орындадық, – деп есіне алды.
Ермек Айталиев кандидаттық және докторлық диссертацияларын Ресейдің Санкт-Петербург қаласында қорғаған. Жәңгір хан университетінің қабырғасында қызмет ете жүріп, бұрынғы «Мал шаруашылығын механикаландыру», «Энергетика» кафедраларында меңгеруші, «Политехникалық факультеттің» деканы болып, абыройлы еңбек еткенін әріптестері жақсы біледі.
Ардагер ұстаз білім мен ғылым жолында жүрген жастардан да ақыл-кеңесін аяған емес. – Жастар білім, ғылым жағынан бәсекеге түсуге қорықпауы керек. Бұл үлкен нәтижеге жеткізеді, – деді Ермек Сәтпайұлы. Сонымен қатар ғалым-ұстаз қазақ тіліндегі оқыту проблемасы, жалпы білім мәселесі жайлы жиі ой қозғап жүреді.
– Мен 90-шы жылдары республикадағы жоғары оқу орындарына талапкерлер қабылдау ережесінде қазақ тілінде білім алатын студенттердің саны жалпы контингенттің кем дегенде 60-70 пайызын құрауы керектігіне басымдық беру туралы ұсыныс айтқан едім. Сосын шәкіртақылардың барлық түрін алдымен мемлекеттік тілде оқитын білім алушыларға беру жөнінде де ой тастадым. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов «Орысша оқу – орыс қолтығында тұрған жұртқа керек» деген екен. Мен содан қауіптенгенмін. Мінекей, жоғарыда айтылған дүниелер орыс топтарында оқитын қаракөз жастарды қазақ топтарына тартуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік емес, коммерциялық ЖОО-ға лицензия беру кезінде ондағы студент-жастардың 60 пайызының қазақ тілінде оқытылуына бас мән беру керек. Ғылыми кадрларды аттестациялау департаменті де доцент, профессор атақтарын беру барысында осыларды ескерді. Ел мүддесін қорғау мақсатында экономика, техника, медицина, қорғаныс салаларында жасалған ғылыми жұмыстардағы мәліметтерді оңды-солды тарата бермеу үшін диссертацияларды орыс және шетел тілдерінде қорғау ережесін қатаң реттеу керектігі туралы да айттым. Мемлекеттік заңдар, ЖОО оқулықтары әуелі қазақша жазылып, кейін орыс тіліне аударылса дегенім де бар. Бізде бұл мәселелер әлі де олқы соғып тұр. Біз өзгелермен тек білім арқылы ғана иық тіресе аламыз. Ол үшін үлкен жауапкершілік қажет. Мысалы, қазіргі уақытта талапкерлердің ең төменгі балл жинағаны мен ең жоғары балл жинағаны қатар оқиды. Олардың білім деңгейлерінің әртүрлілігі кері әсерін тигізеді. Әрине, ол кезде талап қазақша оқыту болды. Соның салдарынан қазақ балалары орысша жазылған патенттерді, техникалық шешімдерді, кейбір технологияларды түсіне алмады. Өзбекстандық студенттер бірінші және екінші курсты өзбек тілінде оқып, қалған курстарды орыс тілінде меңгеретін. Сондықтан білім-біліктілік жағынан көп деңгейде кешеуілдеп қалдық. Көп патенттер орысша кетті, қазақтілді патенттер саусақпен санарлықтай болды, – деген ғалым-ұстаз техника, медицина, химия, физика, технология саласы бойынша ғылымның әлі күнге орыс тілінде «сөйлейтінін» жасырмады.
Тағы бір айта кетерлігі, 90-шы жылдары ғалым-ұстаздың «Қазақстан жоғары мектебі» республикалық журналы арқылы білдірген жоғарыда ұсыныстары бүгінгі күні артығымен орындалғанын көреміз. Алайда, кейіпкерімізді қазіргі қазақ топтарында оқитын студенттердің білім деңгейі, белсенділіктері орыс топтарындағы қатарластарымен салыстырғанда көңіл көншітпейтініне қынжылады.
Ермек Сәтпайұлы әлі күнге қатардан қылмай дәріс оқып, жас ұрпаққа тәрбие беріп келеді. Қоғамдық жұмыстарға да атсалысып, жастарға патриоттық тәрбие беру ісіне өз үлесін қосып жүреді. – Алматыдағы 1986 жылғы «Желтоқсан оқиғасы», Оралдағы 1991 жылғы «Қыркүйек оқиғасы», 2011 жылғы «Жаңаөзен оқиғасы», 2022 жылғы «Қаңтар оқиғасы» жөнінде жастарға әңгімелеп отырамын. Университеттегі «Әскери кафедра» курсанттарымен кездесіп, қазақтан шыққан тұңғыш генерал Шәкір Жексенбаевтың өмір жолы туралы тәрбиелік жұмыстар өткізіп тұрамын, – деді кейіпкеріміз.
Ғалым өзі оқытқан шәкірттерінің көпшілігі қазір басшылық қызметтерді абыроймен атқарып жүргенін, бірқатары жеке кәсіп иелері екенін атап өтті. Соның ішінде Темірғали Ескендіров, Лариса Чурикова, Нелля Омарова, Илья Кульпин, Михаил Номаконов секілді бір кездері өзі аспирантураны бітіртіп, кандидаттық диссертацияларын табысты қорғауына жетекшілік еткен шәкірттерімен мақтанады. Отбасында бес ұл тәрбиелеген әкенің балалары да бүгінде әр салада жемісті қызмет етіп жүр. Жәңгір хан университетінің түлегі – ұлы Болат ғылым кандидаты, қазір Астанада жауапты мемлекеттік қызметте. Ортаншы ұлы Серік – PhD докторы, кардиохирург, «Болашақ» халықаралық бағдарламасының түлегі. Немерелері де Балтық жағалауы елдерінде жоғары оқу орындарында, мектепте білім алып жүр.
Қандай биіктен көрінсе де, қай жасқа келсе де ұстазын ұлықтап жүретін Ермек ағамыз өзіне жол көрсетіп, ғылымға баулыған Сергей Шұғаұлы Жұбаевтың есімін құрмет тұтатынын айтты. Ғұмырын ғылымға арнап, өзінің сара жолын қалыптастырған профессор Ермек Айталиев – жетпіс жастың желкенін керген ардагер-ұстаздарымыздың бірі. 72 жасқа толса да, қимылы ширақ, жүрісі тың ағамыздың әңгімесі тарихи сәттерге толы. Кейінгі ұрпақ осындай көнекөз қариялардың қадірін білгені абзал.
Ләззат ҚАЖЫМОВА
БҚАТУ медиа орталығының директоры